زیلو، یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین زیراندازهای ایرانی، جایگاهی ویژه در تاریخ و فرهنگ ایران دارد. این هنر که قرن‌هاست در زندگی مردم حضور داشته، تنها یک وسیله کاربردی نیست؛ بلکه نمادی از هویت، سادگی، زیبایی و سنت ایرانی است. زیلو در طول زمان نه‌تنها کارکرد خانگی و مذهبی داشته، بلکه به‌عنوان اثری هنری، فرهنگی و حتی اجتماعی شناخته شده است.
در این مقاله به‌طور جامع تاریخچه زیلوبافی، مسیر تحول آن، نقش آن در فرهنگ ایرانی و جایگاه امروزی این هنر ارزشمند را بررسی می‌کنیم.
۱. ریشه‌های تاریخی زیلوبافی در ایران
زیلو یکی از قدیمی‌ترین بافته‌های ایرانی است و قدمت آن به بیش از هزار سال پیش می‌رسد. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ریشه‌های نخستین این هنر به دوره‌های پیش از اسلام بازمی‌گردد، اما اوج شکوفایی آن در دوره اسلامی و به‌ویژه در دوران سلجوقی و ایلخانی بوده است.
از آنجا که زیلو با الیاف پنبه‌ای بافته می‌شد، معمولاً در مناطق گرم و خشک ایران مانند یزد، کاشان، سمنان و ابرکوه رواج داشت. مهم‌ترین مرکز تاریخی این هنر، شهر میبد در استان یزد است؛ شهری که امروز نیز به‌عنوان پایتخت زیلوبافی ایران شناخته می‌شود.
۲. چرا زیلو در ایران اهمیت پیدا کرد؟
زیلو یک بافته کاملاً پنبه‌ای است و این ویژگی آن را از سایر زیراندازهای ایرانی مانند گلیم و جاجیم متمایز می‌کرد.
بالا بودن دمای هوا در بسیاری از مناطق مرکزی ایران باعث شد مردم به زیراندازی نیاز داشته باشند که:
-
خنک باشد
-
سبک باشد
-
شسته‌شدن آن آسان باشد
-
دوام بالایی داشته باشد
زیلو با تمام این ویژگی‌ها، به بهترین انتخاب برای خانه‌ها، مساجد و کاروانسراها تبدیل شد.
۳. زیلو در دوره اسلامی
پس از اسلام، زیلو جایگاه خاصی پیدا کرد؛ زیرا بر خلاف فرش و قالی که دارای نقوش انسانی یا حیوانی بودند، زیلو بیشتر دارای طرح‌های هندسی و انتزاعی بود. این ویژگی باعث شد برای استفاده در مساجد، حسینیه‌ها و اماکن مذهبی کاملاً مناسب باشد.
در قرن‌های سوم تا ششم هجری، بافت زیلو در مدارس و حوزه‌های علمیه به اوج رسید. بسیاری از مساجد قدیمی ایران هنوز زیلوهای چندصدساله‌ای دارند که گواهی بر دوام و اصالت این هنر است.
۴. زیلوبافی در میبد: قلب تپنده این هنر
میبد یزد از دیرباز مرکز تولید زیلو بوده است. این شهر به دلیل:
-
دسترسی به پنبه،
-
وجود استادکاران ماهر،
-
و رواج فرهنگ بافندگی،
به مهم‌ترین مرکز زیلوبافی تبدیل شد.
در میبد، زیلوبافی نه فقط یک هنر، بلکه سبک زندگی مردم بوده است. خانواده‌ها نسل‌به‌نسل این هنر را منتقل کرده و با آن زندگی می‌کرده‌اند. امروزه نیز بسیاری از کارگاه‌های زیلوبافی در میبد به‌صورت سنتی فعالیت می‌کنند و این هنر را زنده نگه داشته‌اند.
نکته جالب اینکه زیلو در میبد آن‌قدر ارزشمند بوده که در برخی دوره‌ها حتی به‌عنوان مهریه نیز ارائه می‌شده است!
۵. ابزار و روش بافت زیلو
زیلوبافی با کارگاه‌های چوبی قدیمی انجام می‌شود. مهم‌ترین ابزارهای آن عبارت است از:
-
دار بافت
-
ماسوره
-
شانه
-
دفتین
-
تار و پود پنبه‌ای
روش بافت زیلو دوپودی است، یعنی پودها به‌صورت منظم و محکم روی تارها قرار می‌گیرند و همین موضوع باعث استحکام بالای زیلو می‌شود.
زیلو برخلاف قالی پرز ندارد و این موضوع، شست‌وشوی آن را ساده‌تر می‌کند.
۶. طرح‌ها و نقوش زیلو: زبان هنر ایرانی
زیلو با نقوش هندسی شناخته می‌شود. این نقوش معمولاً معنا و مفهوم خاصی دارند و ریشه‌های عمیق فرهنگی در خود جای داده‌اند.
مهم‌ترین نقوش زیلو عبارت‌اند از:
-
محرابی: نماد مکان عبادت و تقدس
-
لچک و ترنج: نماد تقارن و نظم
-
ستاره‌ای: نماد آسمان و نور
-
شمسه: نمادی از خورشید
-
اشکال مربع و لوزی: نماد زمین و ثبات
ترکیب این نقوش باعث می‌شود زیلو هم از لحاظ ظاهری زیبا باشد و هم بار فرهنگی داشته باشد.
۷. نقش زیلو در زندگی اجتماعی و مذهبی ایرانیان
زیلو تنها یک زیرانداز ساده نبود؛ بلکه در بسیاری از مراسم و زندگی روزمره مردم نقش جدی داشت.
کاربردهای زیلو در گذشته:
-
در مساجد و حسینیه‌ها به‌عنوان فرش اصلی
-
در کاروانسراها به‌عنوان زیرانداز مسافران
-
در خانه‌ها به‌عنوان فرش تابستانه
-
در مراسم مذهبی مثل نماز جماعت
-
در مراسم سنتی مثل روضه‌ها و عزاداری‌ها
زیلو به دلیل خنکی و سادگی‌اش بیشتر در فصول گرم استفاده می‌شد.
۸. دوران افول زیلو و بازگشت دوباره آن
با صنعتی‌شدن تولید فرش و ورود محصولات ماشینی ارزان‌قیمت، هنر زیلوبافی دوره‌ای از رکود را تجربه کرد. بسیاری از کارگاه‌ها تعطیل شدند و استادکاران این هنر، کار خود را رها کردند.
اما از دهه ۱۳۹۰ به بعد، با افزایش توجه مردم به صنایع‌دستی اصیل ایرانی، زیلو دوباره به جایگاه قبلی خود نزدیک شد. موارد زیر نقش مهمی در احیای زیلو داشتند:
-
حمایت سازمان میراث فرهنگی
-
ثبت بین‌المللی زیلوبافی
-
افزایش گردشگری در یزد
-
اقبال مردم به محصولات طبیعی و سالم
-
کاربرد زیلو در دکوراسیون مدرن
در سال ۱۳۹۷، زیلوبافی میبد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و این نقطه عطف مهمی در توجه جهانی به این هنر ارزشمند بود.
۹. زیلو در دکوراسیون امروزی
زیلو امروز دیگر فقط یک وسیله سنتی نیست، بلکه به بخش جذابی از دکوراسیون مدرن تبدیل شده است.
کاربردهای امروزی زیلو شامل:
-
فرش اتاق کودک (به‌دلیل بدون پرز بودن)
-
استفاده در فضاهای مدرن مینیمال
-
استفاده در تراس، حیاط یا ویلا
-
استفاده در کافی‌شاپ‌ها و مکان‌های هنری
-
فرش مساجد و حسینیه‌های جدید
-
دیوارکوب‌های هنری
سادگی طرح‌ها و رنگ‌های ملایم زیلو باعث می‌شود با محیط‌های امروزی هم به‌خوبی هماهنگ شود.
۱۰. چرا زیلو همچنان محبوب است؟
زیلو به دلایل زیر هنوز هم انتخاب بسیاری از خانواده‌هاست:
-
دوام بالا
-
قابلیت شست‌وشوی سریع
-
بدون پرز و مناسب افراد حساس
-
خنک و مناسب تابستان
-
قیمت مناسب نسبت به سایر صنایع‌دستی
-
ظاهر ساده و اصیل
-
ارزش فرهنگی و هنری بالا
زیلو محصولی است که با سبک زندگی ایرانی هماهنگ است و به همین دلیل در طول زمان محبوبیت خود را حفظ کرده است.
جمع‌بندی
زیلو یکی از اصیل‌ترین هنرهای ایران است که ریشه در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد. از دوره‌های باستان تا امروز، زیلو نه‌تنها یک زیرانداز کاربردی بلکه بخشی از هویت مردم بوده است.
از مساجد قدیمی تا کاروانسراها، از خانه‌های سنتی تا دکوراسیون مدرن امروزی، زیلو همیشه حضوری آرام، زیبا و معنادار داشته است.
امروز نیز با ثبت جهانی زیلوبافی و توجه دوباره مردم به صنایع‌دستی، این هنر ارزشمند دوباره در حال شکوفایی است و نسل جدید با علاقه بیشتر آن را می‌شناسد.